درباره منشأ اهمیت روز اربعین امام حسین در تاریخ شیعه، باید گفت که این روز (20 صفر) از دو جهت کانون توجه قرار گرفته است؛ یکی از جهت بازگشت اسرا از شام به کربلا در اربعین اول یا دوم و زیارت قبر مطهر امام حسین توسط امام سجاد و حضرت زینب، و دیگری به سبب زیارت قبر سیدالشهدا(ع) توسط جابر بن عبدالله انصاری یکی از اصحاب برجسته رسول خدا(ص) و امیرالمؤمنین(ع)؛
بنابراین، نخستین زائر اربعین از میان مردم، جابر بن عبد الله انصاری بوده است و نخستین زائر اربعین از میان خانواده امام حسین(ع) و بنی هاشم، کاروان اسراء اهل بیت پیامبر در هنگام بازگشت از شام، می باشد؛ چنان که مرحوم سید بن طاووس در کتاب شریف لهوف، چنین می‌فرماید:
لَمّا رَجَعَ نِساءُ الحُسَینِ(ع) وعِیالُهُ مِنَ الشّامِ وبَلَغوا إلَی العِراقِ، قالوا لِلدَّلیلِ: مُرَّ بِنا عَلی طریقِ کربَلاءَ، فَوَصَلوا إلی مَوضِعِ المَصرَعِ، فَوَجَدوا جابِرَ بنَ عَبدِ اللّهِ الأَنصارِی رَحِمَهُ اللّهُ وجَماعَةً مِن بَنی هاشِمٍ ورِجالًا مِن آلِ الرَّسولِ صلی الله علیه و آله قَد وَرَدوا لِزِیارَةِ قَبرِ الحُسَینِ علیه السلام، فَوافَوا فی وَقتٍ واحِدٍ، وتَلاقَوا بِالبُکاءِ وَالحُزنِ وَاللَّطمِ، و أقامُوا المَآتِمَ المُقرِحَةَ لِلأَکبادِ، وَاجتَمَعَت إلَیهِم نِساءُ ذلِک السَّوادِ، و أقاموا عَلی ذلِک أیاما. (
“هنگامی که زنان و خاندان امام حسین(ع) از شام باز گشتند و به عراق رسیدند. به راه‌نمایشان گفتند: «ما را از راه کربلا ببر». آنان به قتلگاه [شهدا] رسیدند و جابر بن عبد اللّه انصاری که خدا رحمتش کند و گروهی از بنی هاشم و مردانی از خاندان پیامبر(ص) را دیدند که برای زیارت قبر حسین(ع) آمده بودند. پس در یک زمان، در آن جا گرد آمدند و با گریه و اندوه و بر سر و صورت‌زنان، به هم رسیدند و مجلس‌‌های عزایی بر پا داشتند که جگر را آتش مى‌زد. زنان حاضر در آن جا هم گِرد آمدند و چندین روز، همین گونه ماندند.” (ابن طاووس، الملهوف، ص 225)
هم چنین علّامه مجلسی(ره) در کتاب زاد المعاد می نویسد: «مشهور آن است که سبب تأکید زیارت آن حضرت در این روز، آن است که امام زین العابدین(ع) با سایر اهل بیت در این روز بعد از مراجعت از شام به کربلای معلّی وارد شدند و سرهای مطهّر شهداء را به بدن های ایشان ملحق کردند». (مجلسی، زادالمعاد، ص 402)
